بررسی و ارزیابی آلاینده ها در صنایع جدید پتروشیمی در کهگیلویه (واحد تولید اوره و آمونیاک) بخش اول : دیدگاه محیط زیست ( آلایندهای هوا و منابع آب )

بازتاب فردا: مسعود چرامین «مدرس دانشگاه»

افزایش مستمر جمعیت های انسانی در سرتاسر جهان و رشد اقتصادی سریع ناشی از جهانی شدن ، بدون تردید در سیستم زمین های زمین و منابع طبیعی بسیار تاثیر گذار است.در بسیاری از کشورها ، ارزیابی اثرات زیست محیطی وسیله اصلی برای حفاظت از محیط زیست است.هدف نهایی حفاظت محیط زیست ، دست یابی به توسعه پایدار در قالب برنامه های با اصول حفاظت از محیط زیست و ممانعت از تخریب و تهی سازی منابع تجدید شونده و غیر قابل تجدید با توه به رشد جمعیت و افزایش استفاده از منابع طبیعی است. توسعه پایدار بر اساس سه مفهوم اساسی اقتصادی ، تعادل اکولوژیک و پیشرفت اجتماعی ساخته شده است. رشد اقتصادی به طریقی به دست می آید که در بلند مدت به نگرانی های محیط زیستی توجه چندانی نمی کند.برای درک بهتر ارتباط بین محیط زیست و توسعه لازم است که گزینه های توسعه ای ، از لحاظ اقتصادی کارا ، از نظر اجتماعی عادلانه و مسئول و از دید محیط زیستی صحیح باشد. صنعت پتروشیمی نقشی اساسی و کلیدی در اقتصاد کشور دارد، اما به دلیل ماهیت مواد اولیه و محصولات حاصل از این صنایع، *آلاینده های بسیار خطرناکی را به محیط زیست وارد* می نمایند.*در صنایع پتروشیمی، هیدروکربن های نفت خام یا گاز طبیعی به فراورده های مختلف شیمیایی از قبیل کودهای شیمیایی، فراورده های پلیمری و مواد شیمیایی تبدیل* می شوند. صنعت پتروشیمی می تواند اثرات نامطلوبی بر محیط زیست داشته باشد و بسته به نوع مواد مصرفی و تولیدی، آلاینده‌های مختلفی به محیط زیست وارد نماید.*آلاینده‌های صنعت پتروشیمی در مرحله بهره برداری بیشتر و از مرحله ساخت و ساز می باشد. در صورت عدم کنترل این آلاینده ها، ممکن است خسارات زیان باری به محیط زیست* وارد شود. *مکان یابی و تعیین مناسب ترین محل ممکن برای استقرار و اجرای یک طرح یا پروژه یا کارخانه با توجه به شرایط مختلف اقتصادی ، اجتماعی ، فنی و زیست محیطی* صورت میگیرد. در فرایند تولید صنایع پتروشیمی ، تبدیل هیدروکربنهای نفت خام و یا گاز طبیعی به فرآورده های مختلف و متعدد شیمیایی صورت می گیرد.بنابراین لازم است *ارزیابی اثرات محیط زیستی طرح های جدید پتروشیمی به عنوان ابزاری موثر و کارآمد در پیش بینی آثار سوء محیط زیستی مورد مطالعه* قرار گرفته و راهکارهای کنترلی و جبرانی مناسب اتخاذ شود. *طرح پتروشیمی اوره و آمونیاک که مشمول ارزیابی اثرات زیست محیطی* است و بالطبع در *مراحل ساخت و بهره برداری تاثیراتی بر محیط زیست منطقه* دارد.

*فرآورده‌های این صنعت در سه طبقه اصلی تقسیم بندی می‌شوند :*

*کودهای شیمیایی* ( اوره، نیترات آمونیم، دی فسفات آمونیم و غیره ) ، *فراورده‌های پلیمری* ( پلاستیک‌ها، لاستیک‌ها، الیاف مصنوعی و غیره ) ، *مواد شیمیایی* ( اسیدها، حلال‌ها و غیره )

بررسی سوابق موضوعی اجرای طرحها و پروژه های عمرانی نظیر *صنایع پتروشیمی در کشور نشان می دهد که در برنامه ریزی های گذشته* ، به مانند بسیاری از کشورهای درحال توسعه ، اهمیت و ارزشهای منابع طبیعی و محیط زیست از دیدگاه تصمیم گیران پنهان بوده و بسیاری از آنها بدون توجه به ملاحظات زیست محیطی طراحی و بهره برداری گردیده اند . حاصل و پیامد های چنین اقداماتی بروز آلودگیهای مختلف و تخریب و تهی سازی شدید منابع محیطی در کشور بوده است.

🔹 *فاکتورهای زیست محیطی که در این مورد شناسایی و بررسی قرار گرفته و وضعیت موجود محیط زسیت را مشخص می نمایند، عبارتند از:*

– *محیط های فیزیکی* (زمین شناختی – لرزه خیزی –  هوا – آب خاک – صدا)

– *محیط های اجتماعی و اقتصادی* (جمعیت – سواد و آموزش – دین – بهداشت و درمان – امکانات رفاهی، اشتغال و بیکاری، نوع فعالیت، صنایع و کاربری های مختلف و…)

– *محیط های فرهنگی* (اماکن تفریحی، اماکن مذهبی، اماکن علمی، آثار تاریخی و باستانی، امکان حفاظتی، چشم اندازها و…)

– *محیط های بیولوژیکی* (گیاهان و جانوران) و آلودگیهای زیست محیطی موجود (هوا، خاک، آب، صدا).

🔹 *تقسیم بندی ارزیابی اثرات زیست محیطی*

*این اثرات از نظر تقسیم بندی به انواع زیر تقسیم می گردند:*

*اثرات برگشت ناپذیر و غیر قابل جبران* : مانند تخریب زیستگاههای منحصر بفرد گونه‌های جانوری در معرض تهدید ، *اثرات برگشت و تجدید پذیر* : مانند بهره برداری از رودخانه ، *اثرات مفید* : مانند ایجاد اشتغال و فرصتهای شغلی، کاهش میزان بیکاری ، *اثرات مشخص و مهم* : مانند تخلیه مواد زاید خطرناک در رودخانه ، *اثرات کوتاه مدت* : مانند ایجاد سر و صدای مزاحم در مراحل ساختمانی *اثرات بلند مدت* : مانند سر و صدای بارگیری و یا حمل محصولات ، *اثرات استراتژیکی* : مانند تغییر ساختارهای قومی ، *اثرات اولیه* : مانند افزایش رسوبات ناشی از فعالیتهای ساختمانی ، *اثرات ثانویه* : مانند بر هم خوردن تعادل اکولوژیک رودخانه در مراحل احداث طرح یا پروژه ، *اثرات ثالثیه* : مانند کاهش درآمد اقتصادی جوامع صیادی منطقه در اثر کاهش میزان صید ، *اثرات غیر مستقیم* : مانند ایجاد اشتغال و پدید آمدن فرصت‌های شغلی برای روستائیان ، *اثرات تجمعی یا تراکمی* : مانند تخلیه فاضلاب حاوی جیوه در آبهای پذیرنده با اکسیژن محلول کم.

🔹 *فهرست بخشی ازقوانين و مقررات مربوط به ارزيابی اثرات عبارتند از:*

– اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران

– قانون برنامه دوم و سوم توسعه کشور، مصوب سالهای ۱۳۷۳ و ۱۳۷۹مجلس

– آيين نامه جلوگيری از آلودگی هوا، مصوب سال ۱۳۷۴مجلس

– تصويب نامه هيات وزيران درمورد ضوابط و معيارهای استقرار صنايع، مصوب سال ۱۳۷۸

– صورتجلسه شماره ۱۳۸ شوراي عالی حفاظت محيط زيست در مورد ارزيابی اثرات محيط زيستي، مصوب سال ۱۳۷۶

– ماده ۱۰۵ قانون برنامه سوم توسعه ،مصوب سال ۱۳۷۹ و….

در حال حاضر مهمترين و معتبرترين قانون مرتبط با ارزيابی محيط زيستي که تا پايان سال ۱۳۸۳ به عنوان مستند قانونی مورد استفاده و بهره برداری می باشد ماده (۱۰۵) قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می باشد که متن کامل آن به قرار زير است:

“کليه طرحها و پروژه های بزرگ توليدی و خدماتی بايد پيش از اجرا و در مرحله انجام مطالعات امکان سنجی و مکان يابی بر اساس ضوابط پيشنهادی شوراي عالی حفاظت محيط زيست و مصوب هيات وزيران مورد ارزيابی محيط زيستي قرار گيرند. رعايت نتايج ارزيابی توسط مجريان طرحها و پروژه های مذکور الزامی است.نظارت بر حسن اجرای اين ماده بر عهده سازمان برنامه و بودجه می باشد.”

براساس ضوابط تدوین شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست در دستورالعمل حداقل فاصله مجاز برای استقرار واحدهای صنعتی، تولیدی و خدماتی، حداقل فاصله نیروگاه های برق، پالایشگاه ها، مراکز نظامی، فرودگاه ها، پتروشیمی ها و چاه های نفت و… از مناطق مسکونی، پارک های ملی، رودخانه ها، و مناطق حفاظت شده و… قابل استخراج بوده و بایستی در گزارشات ارزیابی اثرات زیست محیطی مورد توجه قرار گیرد.

🔹  *اثرات عمده یک پروژه پتروشیمی را می توان با شناسایی عوامل تحت تاثیر احتمالی آن به شرح زیر پیش بینی نمود:*

*الف- محیط فیزیکی*

*اثرات بر اقلیم و کیفیت هوا :*

اثرات مشخص برخی از فعالیتها مانند استفاده از وسائط نقلیه ، احداث ساختمان ها و افزایش خروجی ها به هوا می توانند موجب بروز تغییرات اقلیمی بویژه در میکرو کلیمای محل جایگاه و پیرامون آن شوند . پدید آمدن اسموگ ( دودمه ) در هوا موجب بیماری و احتمالاً مرگ در افرادی می شود که ناراحتی های ریوی و قلبی دارند . افزایش گردوغبار بر کاهش میدان دید می تواند در فعالیتها تاثیر گذارد. کاهش تابش نور خورشید در رابطه با خروجی های مداوم موجب آسیب و خسارات بر گیاهان می شود . اثرات آلودگی هوا را می توان از لحاظ بهداشتی ، اقتصادی اجتماعی و تاثیرات آن بر فضای سبز و پوشش گیاهی طبقه بندی نمود . میزان آلاینده های هوا باید در مراحل ساختمانی و بهره برداری گزینه های مختلف پروژه تجزیه و تحلیل شده و اثرات آن از جنبه های مختلف تشریح شود .

*اثرات بر کمیت و کیفیت منابع آب :*

اقدامات فیزیکی نظیر تغییر مسیر جریان آب رودخانه موجب تغییرات اکولوژیکی می شود . باضافه ، رسوبگیری و افزایش رسوبات در رودخانه ، باعث تغییر مسیر جریان آب شده و عمق آن را کاهش می دهد . تخلیه فاضلاب در آبها نیز بر ماهیان تاثیر می گذارد که اثرات تجمعی آن قابل توجه است . با برداشت آب جهت مصارف مختلف ، ذخایر سفره های آب زیر زمینی دچار کاهش می شوند . کاهش مقدار آب می تواند مسائل جدی از نظر تجاری ، حیات وحش و موارد تفریحی ایجاد نماید . جریان غیر منظم آبها نیز موجب سیل گیری و یا خشک شدن آب رودخانه ها می گردد . گیاهان به تغییر و یا کاهش جریان آب بسیار حساس بوده و سریعاً واکنش نشان می دهند . با توجه به فعالیت های پروژه در مراحل ساختمانی و بهره برداری ، تغییرات کمی و کیفی ایجاد شده باید از لحاظ اثراتی که در محیط زیست ایجاد می کنند بررسی شوند . از این لحاظ باید این اثرات را در رابطه با گزینه های مختلف در مراحل ساختمانی و نیز در مرحله بهره برداری پیش بینی نمود .

*اثر بر صدا :*

سر و صدا در مراحل ساختمانی و احتمالاً بهره برداری بیش از تراز وضعیت موجود خواهد بود . منابع خطی سر و صدا می تواند شامل تردد وسائط نقلیه برای ورود و خروج به جایگاه و محدوده پیرامونی آن باشد . در محل استقرار یک دستگاه سنگ شکن اثرات مختلفی ناشی از آلودگی صوتی در محدوده محل پروژه ایجاد می شود . در مرحله بهره برداری نیز سیستم حمل ونقل و شبکه راههای منتهی به جایگاه تحت تاثیر وسائط نقلیه که مواد خام ، محصول و کارکنان را حمل می نمایند قرار می گیرند . لذا ساکنین محلی بدلیل افزایش سر و صدا که منجر به آلودگی صوتی می گردد در معرض مزاحمت و سلب آسایش قرار خواهند گرفت.

🔹 *به طور کلی آلودگی های ناشی از این صنعت می تواند شامل آلودگی آب، آلودگی هوا، آلودگی صوتی و پسماند باشد.*

نتایج بررسی ها نشان داد که منابع عمده *تولید آلودگی هوا* در واحدهای تولید اوره شامل *سنتز اوره، برگشت مواد بافتی و جداسازی محلول اوره و تغلیظ و دانه بندی اوره* می باشد. در *واحد تولید آمونیاک نیز سولفور زدایی از گاز طبیعی، ریفیرمینگ اولیه و ثانویه، جداسازی دی اکسید کربن از گاز سنتز، متاناسیون و سنتز آمونیاک از منابع تولید آلودگی هوا* می باشد. همچنین *واحدهای غیر فرآیندی شامل واحد تولید بخار، نیروگاه، تانکهای ذخیره، سیستم تصفیه پساب، واحد تولید نیتروژن، تولید هوای فشرده، ذخیره سازی فرآورده ها، مشعل پروسه، کمپرسور و بویلرها نیز از منابع عمده تولید آلودگی هوا* می باشند. *بر این اساس عمده ترین گازهای آلاینده تولیدی ( گازهای خروجی از دودکش ها) شامل CO-SOX-NOX-CO2-NH3-HC، ذرات معلق و گازهای خنثی مانند O2-H2-N2* می باشند. *انتشار NOX , SO2 عوامل اصلی در ایجاد رسوب اسیدی بشمار می آیند و از نظر سلامتی و بهداشت سبب بروز مشکلات محلی می شوند.بخارات و گرد و غبار خروجی از بالای برج اوره ، گرد و غبار اوره در واحدهای بسته بندی اوره و یکی از مهمترین مشکلات آلودگی هوا* در *صنایع پتروشیمی آن است که کارکنان این واحدها بطور بالقوه در معرض تراکم زیانبار هوای آلوده به بخار و گازهای محیط شغلی خود قرار دارند.*